Pisang (Musa spp.) merupakan antara tanaman buah tropika terpenting di dunia dengan nilai ekonomi yang tinggi dan pelbagai kegunaan industri. Selain menjadi sumber makanan utama di lebih 120 negara, tanaman ini juga menghasilkan jumlah sisa biomas yang besar seperti batang palsu (pseudostem), daun, kulit dan jantung pisang yang sering dibuang selepas penuaian.
Menurut Debnath dan Sinha (2021), hanya 12–15% daripada keseluruhan tanaman pisang digunakan untuk pengeluaran buah, manakala selebihnya menjadi bahan buangan pertanian. Dalam konteks bioekonomi moden, sisa ini sebenarnya berpotensi besar untuk dimanfaatkan semula sebagai bahan mentah bernilai tambah bagi pelbagai industri termasuk makanan, tekstil, kertas, tenaga, dan bioplastik.
Komposisi dan Ciri Biomas Pisang
Sisa pisang mempunyai kandungan lignoselulosa yang tinggi — menjadikannya sesuai untuk pelbagai aplikasi bioindustri.
| Komponen utama biomas pisang | Peratusan (%) | Kegunaan potensi |
|---|---|---|
| Selulosa | 31–36 | Bahan asas serat tekstil, kertas dan bioplastik |
| Hemiselulosa | 15–18 | Penghasilan bioetanol dan kompos |
| Lignin | 12–15 | Bahan penguat (reinforcement) dalam biokomposit |
| Abu & air | 30–40 | Bahan baja organik dan substrat ternakan |
Kajian menunjukkan bahawa pseudostem pisang mengandungi serat semula jadi yang tahan lama, tidak toksik, ringan dan mempunyai kekuatan tegangan tinggi, menjadikannya alternatif terbaik kepada gentian sintetik seperti nilon dan poliester.
Penggunaan Sisa Pisang dalam Pelbagai Sektor
Debnath dan Sinha menekankan bahawa pendekatan zero-waste dalam pengurusan tanaman pisang mampu mengubah keseluruhan rantai nilai industri pertanian. Berikut ialah aplikasi utama biomas pisang:
1. Industri Tekstil dan Komposit
Serat pisang boleh diproses melalui kaedah mekanikal atau kimia bagi menghasilkan benang, kain dan bahan penguat (reinforcement fiber) untuk industri tekstil dan automotif.
- Kekuatan tegangan tinggi (250–600 MPa) dan keanjalan semula jadi menjadikan serat pisang sesuai untuk menggantikan kapas atau jute.
- Kajian menunjukkan fabrik pisang mempunyai sifat bernafas, tahan haba dan biodegradable, menjadikannya pilihan mesra alam untuk pakaian dan perabot.
Selain itu, serat pisang juga digunakan dalam pembuatan biokomposit plastik, terutamanya bagi menggantikan polimer berasaskan petroleum. Campuran serat pisang dengan kanji jagung atau PLA (Polylactic Acid) menghasilkan bioplastik yang kukuh dan mudah terurai.
2. Penghasilan Bioenergi dan Baja Organik
Sisa batang dan daun pisang kaya dengan kandungan karbon dan nitrogen, menjadikannya sesuai untuk penghasilan tenaga boleh diperbaharui.
- Fermentasi anaerobik bahan organik pisang menghasilkan biogas dengan kandungan metana sehingga 55%, sesuai untuk sistem tenaga komuniti luar bandar.
- Sisa pepejal selepas fermentasi boleh digunakan sebagai baja bio yang memperbaiki struktur tanah dan meningkatkan ketersediaan nutrien bagi tanaman berikutnya.
Di India, projek ladang pisang komersial yang menggunakan sistem biogas-to-fertilizer dilaporkan mampu mengurangkan pelepasan karbon sebanyak 22% setiap musim tanaman.
3. Produk Makanan dan Nilai Tambah
Beberapa bahagian pisang selain buahnya juga boleh dimakan atau digunakan dalam produk makanan:
- Kulit pisang mempunyai kandungan serat makanan tinggi dan digunakan dalam pembuatan tepung pisang atau bahan tambahan roti.
- Jantung pisang kaya dengan flavonoid dan tanin, berfungsi sebagai bahan makanan kesihatan dan pengganti sayur hijau.
- Pseudostem pisang pula boleh dijadikan bahan serbuk minuman kesihatan kerana kandungan kalium dan polifenol yang tinggi.
Kesan Sosioekonomi dan Alam Sekitar
Pemanfaatan penuh sisa pisang menyumbang kepada pembangunan ekonomi pekeliling (circular economy) yang menyokong pertanian mampan. Antara impak utamanya ialah:
- Peningkatan pendapatan petani melalui diversifikasi produk daripada bahan buangan.
- Pengurangan pencemaran hasil pembuangan sisa pertanian yang biasanya terurai dan menghasilkan gas rumah hijau.
- Peluang pekerjaan baharu dalam sektor pemprosesan serat, bioenergi, dan produk nutraseutikal.
- Penjimatan kos pengurusan ladang, kerana biomas boleh dikitar semula sebagai baja atau bahan bakar tempatan.
Sebagai contoh, projek kecil di Tamil Nadu, India, yang memproses batang pisang kepada serat tekstil berjaya menambah pendapatan bersih petani sebanyak 35% tanpa menjejaskan pengeluaran buah.
Cabaran dan Arah Pembangunan
Walaupun potensi biomas pisang sangat besar, Debnath dan Sinha (2021) menekankan beberapa cabaran utama:
- Kekurangan teknologi tempatan untuk memproses serat dan menghasilkan biokomposit pada skala besar.
- Kos permulaan tinggi bagi peralatan pemprosesan mekanikal dan kimia.
- Kurangnya kesedaran dalam kalangan petani mengenai nilai ekonomi sisa pisang.
- Tiada dasar khusus yang menggalakkan pengumpulan dan pemprosesan biomas pertanian di peringkat ladang.
Untuk mengatasi isu ini, pengkaji mencadangkan pembangunan pusat pengumpulan biomas pisang di kawasan pengeluaran utama dan insentif kepada koperasi pertanian yang mengitar semula sisa menjadi produk komersial.
Kesimpulan
Sisa tanaman pisang mempunyai potensi besar sebagai sumber bioekonomi baharu, selaras dengan matlamat pertanian mampan dan pengurangan sisa pertanian global. Kajian menunjukkan bahawa semua bahagian pokok pisang — daripada batang hingga kulit — boleh dimanfaatkan untuk penghasilan tekstil, bioplastik, baja bio, biogas dan makanan kesihatan.
Pendekatan ekonomi pekeliling dalam industri pisang bukan sahaja mengurangkan kesan alam sekitar, malah mewujudkan peluang ekonomi baharu kepada petani dan usahawan tempatan. Oleh itu, pembangunan teknologi pemprosesan serat dan bioproduk berasaskan sisa pisang wajar dijadikan salah satu agenda strategik bioekonomi tropika masa depan.
Rujukan
Debnath, S., & Sinha, R. K. (2021). A Review on the Current Status of Banana: Production, Management & Development. International Journal of Agricultural Sciences and Technology, 9(2), 45–62.
Kata kunci: pisang, bioekonomi, biomas, serat semula jadi, bioplastik, baja bio, tenaga boleh diperbaharui
