Pisang (Musa sp.) merupakan antara tanaman tropika paling penting di dunia, bukan sahaja sebagai sumber makanan tetapi juga sebagai tanaman yang mempunyai nilai sosial, ekonomi dan budaya yang tinggi. Di negara-negara tropika seperti India, Malaysia dan Filipina, pisang bukan sekadar buah untuk dimakan, malah menjadi sebahagian daripada kehidupan harian masyarakat — daripada makanan ruji, ubat tradisional hingga ke kegunaan dalam upacara keagamaan dan adat
Menurut Gopu et al. (2021), pisang merupakan tanaman buah kedua terpenting di India selepas mangga, dengan keluasan penanaman yang sangat besar dan kadar hasil yang tinggi. Secara global, pisang juga tergolong dalam kelompok tanaman strategik yang menyumbang secara signifikan kepada keselamatan makanan dan ekonomi negara membangun.
Asal Usul dan Kepelbagaian Genetik
Pisang dipercayai berasal dari kawasan Asia Tenggara, dengan bukti arkeobotani menunjukkan penanamannya telah bermula sejak ribuan tahun dahulu. Spesies liar utama yang menjadi asas kepada semua kultivar pisang moden ialah Musa acuminata dan Musa balbisiana.
Kedua-dua spesies ini mengalami proses hibridisasi semula jadi sehingga menghasilkan pelbagai kumpulan genom seperti AAA, AAB dan ABB, yang masing-masing memberikan ciri tersendiri kepada buah. Pisang dengan genom AAA biasanya manis dan sesuai dimakan segar, manakala kumpulan AAB dan ABB digunakan sebagai plantain yang dimasak atau digoreng sebelum dimakan
Selain itu, kepelbagaian ini juga menyebabkan wujudnya pelbagai nama tempatan seperti pisang emas, pisang tanduk, pisang berangan, pisang cavendish, dan sebagainya, yang masing-masing mempunyai perbezaan dari segi rasa, saiz, warna kulit serta tempoh matang. Variasi genetik ini menjadikan pisang salah satu tanaman paling dinamik dari segi biodiversiti pertanian tropika.
Peranan Pisang Dalam Makanan dan Pemakanan
Pisang merupakan buah yang kaya dengan nutrien penting seperti karbohidrat, kalium, magnesium, vitamin C, vitamin B6, serta serat makanan. Ia membekalkan tenaga segera dan sesuai untuk semua peringkat umur, termasuk kanak-kanak, warga emas, dan pesakit yang memerlukan makanan lembut dan mudah hadam.
Menurut Gopu et al. (2021), 100 gram pisang segar mengandungi kira-kira 89 kcal tenaga dan 22.8 gram karbohidrat, menjadikannya sumber tenaga semula jadi yang mudah diperoleh dan murah. Kandungan seratnya juga membantu dalam sistem penghadaman serta menurunkan kadar kolesterol dalam darah.
Selain itu, pisang mengandungi pektin dan sebatian bioaktif yang berfungsi sebagai antioksidan semula jadi, membantu menentang tekanan oksidatif dalam tubuh. Dalam sesetengah masyarakat tropika, pisang digunakan dalam diet terapeutik untuk merawat ulser perut dan gangguan gastrousus kerana sifatnya yang lembut dan tidak berasid.
Nilai Ekonomi dan Sosio-Budaya
Dari sudut ekonomi, pisang merupakan tanaman yang penting kepada jutaan petani kecil di seluruh dunia, terutamanya di kawasan tropika dan subtropika. Pisang menyediakan sumber pendapatan berterusan kerana ia boleh berbuah sepanjang tahun tanpa musim dorman yang panjang.
Kajian oleh Mohapatra et al. (2010) menunjukkan bahawa keseluruhan pokok pisang boleh dimanfaatkan — bukan sekadar buahnya. Daunnya digunakan untuk membungkus makanan, batangnya boleh dijadikan bahan kertas, serat tekstil, tali, dan juga makanan ternakan, manakala kulit dan jantung pisang digunakan dalam masakan tradisional.
Dalam konteks sosial dan budaya, pisang memainkan peranan penting dalam pelbagai upacara. Di India, Sri Lanka dan Indonesia, daun pisang digunakan dalam perayaan keagamaan dan majlis perkahwinan sebagai simbol kesucian dan kesejahteraan. Di Malaysia, daun pisang digunakan sebagai pinggan semula jadi dalam hidangan tradisional seperti nasi lemak, nasi daun pisang, dan kuih-muih Melayu.
Keunikan ini menjadikan pisang bukan sekadar tanaman pertanian, tetapi juga warisan budaya tropika yang menghubungkan manusia dengan alam dan tradisi mereka.
Industri Pisang dan Potensi Global
Pisang kini menjadi komoditi eksport penting di banyak negara membangun seperti India, Ecuador, dan Filipina. Permintaan terhadap pisang segar, pisang kering, dan produk berasaskan pisang seperti tepung dan cip semakin meningkat di pasaran dunia.
Mohapatra et al. (2010) menekankan bahawa peningkatan nilai tambah produk pisang, termasuk penggunaan sisa hasil tanaman seperti batang dan kulit, boleh meningkatkan pendapatan pekebun kecil dan mengurangkan pembaziran pertanian. Hal ini selaras dengan pendekatan ekonomi hijau yang menekankan pemanfaatan sisa pertanian secara optimum.
Selain itu, kemajuan teknologi penyimpanan sejuk dan pengangkutan moden membolehkan pisang dipasarkan ke seluruh dunia tanpa kehilangan kualiti. Hal ini membuktikan bahawa pisang telah beralih daripada sekadar buah tropika kepada tanaman komersial global yang menyumbang secara signifikan kepada rantaian makanan dunia.
Kesimpulan
Pisang merupakan tanaman tropika yang benar-benar serbaguna — ia memberi makan kepada manusia, menjana pendapatan kepada petani, serta memperkayakan budaya dan warisan masyarakat tropika. Dari segi sains, pisang menawarkan pelbagai manfaat nutrisi dan kesihatan; dari segi ekonomi, ia menyokong industri pertanian dan perdagangan antarabangsa; dan dari segi sosial, ia melambangkan keakraban antara manusia dan alam semula jadi.
Melalui kepelbagaian kultivar, nilai pemakanan tinggi, dan potensi komersial yang luas, pisang terus membuktikan dirinya sebagai “buah rakyat tropika” yang bukan sahaja penting untuk hari ini, tetapi juga untuk masa depan sistem makanan dunia.
Rujukan
Gopu, P., Divya, K. P., & Vidhya, R. (2021). Banana (Musa sp.): A Complete Review on Morphology, Physiology and Nutritional Value.
Mohapatra, D., Mishra, S., & Sutar, N. (2010). Banana and Its By-product Utilisation: An Overview. Journal of Scientific & Industrial Research, 69, 323–329.
