Malaysia merupakan salah satu pusat kepelbagaian biologi dunia dan kaya dengan sumber genetik tumbuhan termasuk buah-buahan. Dianggarkan terdapat lebih 370 spesies buah-buahan yang boleh dimakan di negara ini (Mohd Norfaizal & Rosliza, 2021). Walau bagaimanapun, kebanyakan spesies buah-buahan ini terutamanya spesies nadir kurang mendapat perhatian dari segi penyelidikan, pembangunan dan pemuliharaan. Buah-buahan nadir merujuk kepada spesies buah-buahan yang mempunyai populasi atau taburan geografi yang kecil serta kurang dikenali (Maxted et al., 1997).
Pemuliharaan buah-buahan nadir adalah penting untuk memastikan ketersediaan sumber genetik ini untuk kegunaan pada masa hadapan. Sumber genetik tumbuhan membekalkan bahan genetik untuk pembiakbakaan, penyelidikan dan pembangunan produk baharu (Salma et al., 2021). Justeru, artikel ini menyenaraikan spesies buah-buahan nadir di Malaysia yang wajar diberi keutamaan dalam program pemuliharaan berdasarkan potensi ekonomi dan risiko kepupusan.
Senarai dan penerangan spesies
- Bacang (Mangifera foetida) ialah spesies Mangifera yang kurang dikenali berbanding mangga. Ia mempunyai buah bersaiz sederhana dengan isi yang jenih, berwarna kuning kemerahan dan berasa masam manis (Mirfat et al., 2016). Bacang kaya dengan sebatian antioksidan seperti mangiferin, flavonoid dan karotenoid (Abu Bakar et al., 2009). Buah, daun dan kulit kayu bacang juga digunakan dalam perubatan tradisional. Populasi bacang semakin berkurangan dan usaha pemuliharaan perlu dipertingkatkan (Salma et al., 2021).
- Bidara (Ziziphus mauritiana) atau jujub ialah spesies dalam famili Rhamnaceae. Ia popular dalam perubatan tradisional kerana buah dan daunnya kaya dengan sebatian bioaktif seperti triterpene, flavonoid dan polisakarida yang berfungsi (Jiang et al., 2013). Buah bidara segar atau kering boleh dimakan dan diproses menjadi produk makanan. Pelbagai varieti bidara terdapat di Malaysia, tetapi kebanyakannya terdiri daripada varieti liar dan separa liar yang mempunyai saiz buah yang kecil (Mohd Norfaizal & Rosliza, 2021).
- Durian Hutan atau Tembaga (Durio lowianus) seperti D. lowianus berpotensi sebagai sumber genetik bagi pembiakbakaan durian dan penghasilan varieti baharu (Salma et al., 2021). D. lowianus mempunyai buah bersaiz kecil dengan isi berwarna kuning kemerahan dan rasa yang sedap (Salma, 2011). Spesies durian hutan menghadapi ancaman kepupusan akibat kehilangan habitat dan aktiviti pembalakan. Usaha dokumentasi dan pemuliharaan perlu dijalankan untuk mengekalkan sumber genetik penting ini.
- Jambu Laut (Syzygium grande) ialah spesies dalam genus Syzygium yang menghasilkan buah berwarna merah menyala. Buahnya boleh dimakan segar dan diproses menjadi produk jus (Mohd Shukri et al., 2017). Kulit kayu dan daun jambu laut juga digunakan dalam perubatan tradisional untuk merawat diabetes dan hipertensi. Kejadian pembalakan dan penukaran tanah menyebabkan beberapa populasi jambu laut terancam (Salma et al., 2021).
- Keranji (Dialium indum) ialah spesies legum daripada famili Fabaceae. Buah keranji berbentuk pod yang mengandungi beberapa biji benih bersalut pulpa yang manis dan beraroma (Lim, 2012). Buah, kulit dan daun keranji digunakan untuk merawat batuk, demam dan masalah pencernaan (Razi et al., 2013). Populasi pokok keranji semakin berkurangan dan terhad kepada hutan sekunder dan pinggir kampung.
- Kerian (Syzygium cumini) atau jiwat mempunyai buah berbentuk beri berwarna ungu gelap apabila masak. Buah kerian boleh dimakan segar atau diproses menjadi sirap, jus dan aiskrim (Ayyanar & Subash-Babu, 2012). Pelbagai bahagian pokok kerian seperti buah, biji, daun dan kulit kayu digunakan dalam perubatan tradisional untuk merawat diabetes, kanser dan radang. Populasi pokok kerian semakin kurang akibat penebangan dan permintaan yang rendah.
- Kundang (Bouea macrophylla) ialah spesies dalam famili Anacardiaceae yang berpotensi untuk dikomersialkan. Ia menghasilkan buah yang mempunyai isi yang kekuningan, berjus dan berasa masam manis (Lim, 2012). Kundang mengandungi pelbagai sebatian bioaktif seperti flavonoid, karotenoid dan asid fenolik yang mempunyai sifat antioksidan dan anti radang (Voon & Kueh, 1999). Kundang terdapat di hutan primer dan sekunder tetapi populasinya semakin berkurang akibat penebangan.
- Mentega (Diospyros discolor) atau buah mabolo ialah spesies dalam genus Diospyros. Buah mentega berbentuk sfera dengan isi berwarna merah keperangan yang lembut dan berlemak (Lim, 2012). Buah mentega boleh dimakan segar dan diproses sebagai jem, halwa dan kek. Spesies ini mempunyai variasi genetik yang tinggi di Malaysia tetapi kurang diberi perhatian.
- Perah (Elateriospermum tapos) atau kelampai ialah spesies endemik di Borneo dalam famili Euphorbiaceae. Buah perah berbentuk kapsul dengan biji benih yang boleh dipanggang dan dimakan (Lim, 2012). Minyak daripada biji perah boleh digunakan untuk memasak dan membuat lilin. Habitat semula jadi perah semakin terancam akibat penukaran tanah untuk pertanian dan pembalakan.
- Rambai (Baccaurea motleyana) ialah antara buah nadir yang mempunyai nilai komersial. Buah rambai bersaiz kecil, berkulit nipis dan mempunyai tiga lapisan isi berwarna putih yang manis (Lim, 2012). Isi dan biji buah rambai kaya dengan antioksidan, karotenoid dan mineral seperti kalium dan fosforus (Erwan & Mohd Shukri, 2006). Populasi rambai kebanyakannya terdapat di kebun kampung dan ladang dusun, namun semakin berkurangan.
Strategi pemuliharaan
Pemuliharaan spesies buah-buahan nadir memerlukan pendekatan in-situ dan ex-situ (Salma et al., 2021). Pemuliharaan in-situ melibatkan pemeliharaan spesies dalam habitat semula jadi seperti hutan simpan, taman negara dan hutan komuniti. Pewartaan kawasan hutan yang mempunyai kepelbagaian spesies buah-buahan nadir yang tinggi perlu dilaksanakan (Mohd Norfaizal & Rosliza, 2021). Penanaman spesies buah-buahan nadir di kebun dan ladang juga perlu digalakkan melalui perkongsian pengetahuan dan bahan tanaman.
Pemuliharaan ex-situ pula melibatkan pengekalan spesies di luar habitat asal seperti di ladang pengekalan, bank gen dan taman botani (Salma et al., 2021). Pungutan dan pertukaran bahan genetik perlu dipertingkatkan melalui kerjasama antara agensi kerajaan, institusi penyelidikan dan komuniti tempatan. Pembangunan pangkalan data digital juga penting untuk tujuan dokumentasi dan pemantauan koleksi.
Penyelidikan berkaitan agronomi, pembiakan, pemprosesan dan pembangunan produk buah-buahan nadir juga perlu dipergiat untuk mewujudkan permintaan pasaran (Mohd Naim et al., 2017). Pengiktirafan indikasi geografi boleh digunakan untuk mempromosikan buah-buahan nadir sebagai produk tempatan yang unik (Salma et al., 2021). Di samping itu, program kesedaran awam perlu dilaksanakan untuk mendidik masyarakat tentang kepentingan buah-buahan nadir dari segi nilai pemakanan, perubatan dan kegunaan lain.
Number of View :829
