Malaysia merupakan salah satu pusat kepelbagaian genetik buah-buahan tropika dengan anggaran melebihi 370 spesies yang boleh dimakan (Mohd Norfaizal & Rosliza, 2021). Walau bagaimanapun, kebanyakan spesies buah-buahan ini terutamanya spesies nadir kurang diberi perhatian dari segi penyelidikan, pembangunan dan pengkomersilan. Spesies buah-buahan nadir merujuk kepada spesies yang mempunyai populasi atau taburan geografi yang kecil (Maxted et al., 1997). Spesies ini semakin terhakis disebabkan kehilangan habitat, penggunaan berlebihan dan kurang usaha pemuliharaan.
Pemuliharaan sumber genetik adalah penting untuk memastikan ketersediaan bahan genetik tumbuhan bagi tujuan pembiakbakaan, penyelidikan dan penggunaan secara lestari pada masa hadapan (Raziah & Salma, 2006). Bab ini membincangkan potensi buah-buahan nadir di Malaysia serta cabaran dalam usaha pemuliharaannya.
Potensi buah-buahan nadir
Walaupun kurang mendapat perhatian, buah-buahan nadir mempunyai pelbagai potensi yang boleh dibangunkan. Dari segi pemakanan, buah-buahan ini mempunyai nilai pemakanan yang tinggi dan menawarkan kepelbagaian nutrisi. Contohnya, buah salak (Salacca zalacca) kaya dengan serat, kalsium, fosforus dan zat besi (Mohd Naim et al., 2017). Bacang (Mangifera foetida) pula dilaporkan tinggi kandungan antioksidan dan sebatian bioaktif yang berfungsi (Mirfat et al., 2016).
Di samping itu, buah-buahan nadir turut mempunyai nilai perubatan. Ekstrak biji langsat (Lansium domesticum) contohnya menunjukkan aktiviti antikanser (Anand et al., 2021), manakala buah cerapu (Garcinia prainiana) berpotensi sebagai agen anti-obesiti (Alok et al., 2019). Pelbagai sebatian perubatan seperti terpenoid, flavonoid dan karotenoid telah dipencilkan daripada buah-buahan nadir.
Buah-buahan nadir juga mempunyai potensi ekonomi untuk dikomersialkan dan menjana pendapatan kepada petani. Kajian oleh Raziah et al. (2005) menunjukkan spesies minor seperti salak, pulasan (Nephelium ramboutan-ake) dan petai (Parkia speciosa) berpotensi tinggi untuk dimajukan. Produk hiliran seperti jus, jeruk, jem dan puri boleh dihasilkan daripada buah-buahan nadir untuk menambah nilai dan mempelbagaikan pasaran (Mohd Naim et al., 2017).
Selain itu, pokok buah-buahan nadir berperanan penting secara ekologi dalam ekosistem semulajadi. Ia menyediakan makanan dan tempat perlindungan kepada hidupan liar seperti burung, mamalia kecil dan serangga penyerbuk (Mohd Norfaizal & Rosliza, 2021). Kepelbagaian genetik spesies buah-buahan nadir juga merupakan sumber variasi untuk pembiakbakaan dan pemajuan varieti baharu pada masa hadapan (Raziah & Salma, 2006).
Cabaran dalam pemuliharaan
Walaupun mempunyai pelbagai potensi, pemuliharaan buah-buahan nadir berhadapan dengan beberapa cabaran. Antaranya ialah kehilangan habitat akibat penukaran kawasan semak dan hutan untuk pembangunan pertanian dan perbandaran (Mohd Norfaizal & Rosliza, 2021). Kekurangan permintaan pasaran dan harga yang rendah juga tidak menggalakkan petani untuk mengekalkan tanaman buah-buahan nadir di kebun dan ladang (Raziah et al., 2007).
Maklumat asas berkenaan agronomi, pembiakan dan pemprosesan buah-buahan nadir juga masih terhad. Contohnya, teknik propagasi tampang (vegetative propagation) untuk penghasilan benih yang seragam masih belum dibangunkan untuk kebanyakan spesies (Mohd Naim et al., 2017). Kekurangan pengetahuan ini menyukarkan pemajuan dan pengkomersilan spesies buah-buahan nadir.
Di samping itu, pemuliharaan ex-situ melalui koleksi bank gen juga mencabar dari segi kos, kepakaran dan kemudahan yang diperlukan (Salma et al., 2021). Buah-buahan nadir cenderung mempunyai kadar percambahan biji benih yang rendah dan tempoh dormancy yang panjang, menyukarkan penyimpanan biji benih untuk jangka masa panjang (Mohd Norfaizal & Rosliza, 2021).
Strategi pemuliharaan lestari Menangani cabaran ini memerlukan strategi pemuliharaan lestari yang merangkumi aspek penyelidikan, pembangunan dan penggunaan buah-buahan nadir. Dari segi penyelidikan, usaha perlu ditumpukan untuk mengumpul dan mendokumentasi maklumat berkenaan taburan, kepelbagaian genetik, ciri-ciri agronomi dan potensi kegunaan spesies buah-buahan nadir (Raziah & Salma, 2006). Pencirian dan pemetaan sumber genetik ini penting untuk membangunkan program pemuliharaan dan pembiakbakaan yang berkesan.
Rangkaian pemuliharaan in-situ melibatkan ladang, kebun dan kawasan berhutan perlu dibangunkan dengan kerjasama pelbagai pihak berkepentingan seperti agensi kerajaan, institusi penyelidikan, badan bukan kerajaan (NGO) dan komuniti tempatan (Mohd Norfaizal & Rosliza, 2021). Pemberian insentif dan bantuan teknikal boleh menggalakkan petani untuk mengekalkan buah-buahan nadir di kebun dan ladang mereka.
Selain itu, pembangunan bank gen untuk pemuliharaan ex-situ perlu juga diperkasakan. Teknik penyimpanan jangka panjang seperti krioawetan (cryopreservation) perlu diterokai untuk buah-buahan nadir yang sukar disimpan secara konvensional (Salma et al., 2021). Pangkalan data digital yang menghubungkan maklumat koleksi ex-situ dan in-situ juga boleh dibangunkan untuk tujuan pengurusan, perkongsian maklumat dan pemantauan pemuliharaan.
Pembangunan produk hiliran dan pasaran untuk buah-buahan nadir juga penting untuk menjana permintaan dan mewujudkan insentif ekonomi bagi pemuliharaan spesies ini (Mohd Naim et al., 2017). Kerjasama antara penyelidik, pengusaha industri dan agensi pemasaran diperlukan untuk membangunkan produk baharu serta mempromosikan buah-buahan nadir dalam pasaran tempatan dan antarabangsa. Pengiktirafan indikasi geografi (geographical indication) boleh digunakan untuk melindungi dan menjenamakan produk buah-buahan nadir tempatan (Salma et al., 2021).
Kesimpulan
Buah-buahan nadir di Malaysia mempunyai pelbagai potensi dari segi nilai pemakanan, perubatan, ekonomi dan ekologi. Walau bagaimanapun, pemuliharaan buah-buahan nadir menghadapi cabaran seperti kehilangan habitat, kekurangan pasaran dan maklumat penyelidikan yang terhad. Justeru, pemuliharaan lestari memerlukan pendekatan bersepadu yang merangkumi penyelidikan, pembangunan rangkaian pemuliharaan in-situ dan ex-situ, serta pembangunan produk dan pasaran. Usaha ini memerlukan sinergi dan kerjasama pelbagai pihak berkepentingan untuk memastikan sumber genetik buah-buahan nadir dapat dipulihara untuk faedah generasi masa kini dan akan datang.
Number of View :228